Ζίτσα

Η δημιουργία του οικισμού αυτού μπορεί να συνδεθεί με την ίδρυση της Μονής Πατέρων (1590) αλλά και με το γεγονός της ύπαρξης του Θεογέφυρου, δηλαδή της φυσικής αυτής γέφυρας επί του Καλαμά και η οποία αποτελούσε σημαντική διάβαση – πέρασμα προς τα δυτικά της Παρακαλάμιας περιοχής (προ της κατασκευής της γέφυρας του Ράϊκου περί το 1800). Από εκεί κάποιος μπορούσε να έχει πρόσβαση στα χωριά της περιοχής και στη συνέχεια να κατευθυνθεί προς Πογώνια, Δέλβινο, Αργυρόκαστρο. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι δίπλα από το Θεογέφυρο κτίστηκε ο ναός του Αγίου Νικολάου, δηλαδή του προστάτη αγίου των ταξιδιωτών και των ξένων: Τούτος ο ναός χρονολογείται στους τελευταίους βυζαντινούς χρόνους ή στους άμεσα μεταβυζαντινούς, οπότε και έμμεσα η ύπαρξη αυτής της κυρίας οδού στους ίδιους τουλάχιστον αυτούς χρόνους. Εικάζεται μάλιστα ότι υπήρξε εδώ και ομώνυμη μονή, αλλά τούτο δεν τεκμηριώνεται, ενώ ως μονή αναφέρεται αυτή του Αγίου Αθανασίου, ΒΔ του Λίθινου, χρονολογούμενη κατά την πρώτη φάση της στον 16ο αιώνα.

Σημαντικό είναι έτσι προς σημείωση ότι η ευρύτερη Παρακαλάμια περιοχή χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη πολυάριθμων μοναστηριών τα οποία ιδρύονται κυρίως αρχίζοντας από τον 16ο αιώνα και τα σπουδαιότερα εξ αυτών είναι η Μονή Πατέρων (1590), λίγο μακρύτερα στην Πογδόριανη, η Μονή Σωσίνου (1598), αυτή του Αγίου Νικολάου Καρίτσας (16ος αιώνας), κ.λ.π. Ή αλλιώς, η εμφάνιση ή ανάπτυξη κάποιων μικρότερων οικισμών στην περιοχή της Ζίτσας, πρέπει πιθανά να συνδυασθεί και με τη δημιουργία μιας διάσπαρτης στο χώρο μοναστικής «πολιτείας», η οποία προς βιοπορισμό της, θα απαιτούσε και την ύπαρξη κάποιου ανθρώπινου παραγωγικού δυναμικού στην «ενδοχώρα» αυτής.

Η σύγχρονη πολιτισμική ταυτότητα του οικισμού μπορεί να δοθεί από την σύνδεσή του με τον Καλαμά και το οικοσύστημά του (ψάρεμα, περιηγήσεις, δραστηριότητες ήπιου τουρισμού, κ.λ.π.), καθώς και από την ύπαρξη του αξιόλογου ιστορικού, πολιτισμικού και αρχιτεκτονικού μνημείου της Μονής Πατέρων: Το μνημείο τούτο πρέπει να φωτισθεί και απαραιτήτως να καταστεί επισκέψιμο τουλάχιστον κατά τους θερινούς και φθινοπωρινούς μήνες.