Σε σχέση με το πολιτιστικό και ιστορικό περιβάλλον μπορούμε να αναφερθούμε ιδιαίτερα για την ενότητα των κοινοτήτων γύρω από το χωριό Γραμμένο, δέκα περίπου τον αριθμό, που έχουν κοινά πολιτιστικά στοιχεία και ονομάζονται Γραμμενοχώρια.

Σε αυτά εκτός των οικισμών Ζωοδόχου, Αναργύρων, Λοφίσκου, Πετραλώνων, Περάτη, Βαγενιτίου, Πολυλόφου, Λύγγου και Λυκοστάνης περιλαμβάνονται και το Ασβεστοχώρι, η Κόντσικα και τα Μάρμαρα.

Ο κ. Κρυστάλλης ανεβάζει σε 20 τα Γραμμενοχώρια, μεταξύ αυτών την Κωστάνιανη, τη Ψήνα, τη Δραγοψά και την Αραχωβίτσα.

Το Πετσάλη, καµποχώρι στο βόρειο άκρο του λεκανοπεδίου των lωαννίνων, φαίνεται να πήρε την ονοµασία του από την ηπειρωτική οικογένεια Πετζαλάτων που οίκισε το χωριό τον ΙΔ' αιώνα και όπως φαίνεται ήταν κτήµα τους. Σύµφωνα µε την τοπική παράδοση το χωριό αρχικά βρισκόταν βορειότερα και περιµετρικά της Εκκλησίας του Αγ. Νικολάου, όπου για άγνωστους λόγους µεταφέρθηκε στην σηµερινή του θέση.

Η δημιουργία του οικισμού αυτού μπορεί να συνδεθεί με την ίδρυση της Μονής Πατέρων (1590) αλλά και με το γεγονός της ύπαρξης του Θεογέφυρου, δηλαδή της φυσικής αυτής γέφυρας επί του Καλαμά και η οποία αποτελούσε σημαντική διάβαση – πέρασμα προς τα δυτικά της Παρακαλάμιας περιοχής (προ της κατασκευής της γέφυρας του Ράϊκου περί το 1800). Από εκεί κάποιος μπορούσε να έχει πρόσβαση στα χωριά της περιοχής και στη συνέχεια να κατευθυνθεί προς Πογώνια, Δέλβινο, Αργυρόκαστρο.

Τα πρώτα ιστορικά ίχνη στην υπό µελέτη περιοχή προέρχονται από την Νεολιθική περίοδο, τότε που τα στοιχεία του Νεολιθικού πολιτισµού στην Ήπειρο είναι ελάχιστα, κυρίως λόγω των έντονων κλιµατολογικών µεταβολών και πληθυσµιακών µετακινήσεων εκείνης της περιόδου. Οι νεολιθικοί κάτοικοι της Ηπείρου εκτός από τα σπήλαια αναπτύχθηκαν και κατοίκησαν στις παρυφές λιµνών και πεδιάδων, όπως έγινε και στην περιοχή που σήµερα βρίσκεται η Ασφάκα και το Πετσάλι, έχοντας ως κύριες ασχολίες την γεωργία, την κτηνοτροφία, την αλιεία και το κυνήγι.

Σύµφωνα µε την 8η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Νομού lωαννίνων στη Δημοτική Ενότητα Εκάλης έχουν καταγραφεί τα ακόλουθα κηρυγµένα µνηµεία: