Ζίτσα

Σε σχέση με το πολιτιστικό και ιστορικό περιβάλλον μπορούμε να αναφερθούμε ιδιαίτερα για την ενότητα των κοινοτήτων γύρω από το χωριό Γραμμένο, δέκα περίπου τον αριθμό, που έχουν κοινά πολιτιστικά στοιχεία και ονομάζονται Γραμμενοχώρια.

Σε αυτά εκτός των οικισμών Ζωοδόχου, Αναργύρων, Λοφίσκου, Πετραλώνων, Περάτη, Βαγενιτίου, Πολυλόφου, Λύγγου και Λυκοστάνης περιλαμβάνονται και το Ασβεστοχώρι, η Κόντσικα και τα Μάρμαρα.

Ο κ. Κρυστάλλης ανεβάζει σε 20 τα Γραμμενοχώρια, μεταξύ αυτών την Κωστάνιανη, τη Ψήνα, τη Δραγοψά και την Αραχωβίτσα.

Για το όνομα του οικισμού του Γραμμένου υπάρχουν τρεις εκδοχές. Μία λέει ότι ο πρώτος που κατοίκησε εκεί λεγόταν Γραμμένος και έδωσε το όνομά του στο χωριό. Η άλλη λέει ότι ονομάστηκε έτσι επειδή είναι όμορφο (ο λαός ονομάζει πολλές φορές κάτι το όμορφο γραμμένο, όπως «γραμμένα μάτια, «φρύδια μ’ γραμμένα»). Η τρίτη ερμηνεία ότι ονομάστηκε Γραμμένο και τα υπόλοιπα Γραμμενοχώρια, γιατί πρώτα αυτά τα κατέλαβαν οι Τούρκοι και τα έγραψαν να πληρώσουν φόρους, σε αντίθεση με όσα δεν γράφτηκαν και τα ονόμασαν Άγραφα.

Το Γραμμένο πρωτοκατοικήθηκε στα μέσα του 15^ου αιώνα. Σαν κοινότητα αναγνωρίστηκε το 1919. Στο κέντρο του χωριού βρίσκεται η εκκλησία των Ταξιαρχών με το ψηλό καμπαναριό και τις εξαιρετικές τοιχογραφίες, που κτίστηκε το 1818 και λένε ότι σε αυτό βοήθησε με χρήματα ο Αλή Πασάς, ύστερα από μεσολάβηση του Βασιλείου Γούδα από το Γραμμένο (1779-1845). Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου, στο κάτω μέρος του χωριού, ήταν παλαιότερα μοναστήρι, ενώ στην εκκλησία της Λαμπροβίτριας υπάρχουν τοιχογραφίες του 1716. Τέσσερα χιλιόμετρα μακριά από το Γραμμένο υπάρχουν ερείπια της αρχαίας πόλης «Γεράκη».

Το Γραμμένο είναι γνωστό από τους μεγάλους άνδρες που γέννησε, «λες και ο τόπος αυτός έχει συνηθίσει να γεννάει ανθρώπους σπουδαίους, ήρωες, ευεργέτες, σοφούς πολιτικούς, ιστορικούς», όπως:

• Οι Αδελφοί Ζωσιμάδες (Αναστάσιος, Ζώης, Θεοδόσιος, Ιωάννης, Νικόλαος, Μιχαήλ), εθνικοί ευεργέτες που ίδρυσαν νοσοκομεία, πτωχοκομεία, σχολεία κλπ.
• Ο Ζώης Καπλάνης (1736-1806), που ίδρυσε την Καπλάνειο Σχολή και άλλα Ιδρύματα.
• Ο Σταύρος Γούδας, αγωνιστής του 1821.
• Ο Χριστόφορος Φιλήτας (1785-1868), καθηγητής Ιονίου Ακαδημίας, συγγραφέας, Δάσκαλος του Γένους.
• Ο Γεώργιος Κρανάς ή Αίσωπος (1795-1835), πρώτος διευθυντής της Ζωσιμαίας Σχολής Ιωαννίνων, γλωσσομαθής, φιλόσοφος.
• Ο Σάπφειρος Χριστοδουλίδης ή Ζαφείρης Γραμμενιάτης (1765-1856), Δάσκαλος του Γένους και βιογράφος του Κοσμά του Αιτωλού.
• Ο Βασίλειος Μπίτσας (1802-1857), αγωνιστής του 1821, ιερολοχίτης και εθνικός ευεργέτης.
• Ο Βασίλειος Γούδας (1779-1845), αγωνιστής του 1821, Γραμματέας του Μάρκου Μπότσαρη. Ξεσήκωσε τα Γραμμενοχώρια κατά των Τούρκων στις 27-7-1821.
• Ο Κων/νος Ασώπιος (1790-1872), καθηγητής της Ιονίου Ακαδημίας και Δάσκαλος του Γένους.
• Ο Αναστάσιος Γούδας (1816-1882), ιατρός, καθηγητής, κριτικός, συγγραφέας (συνέγραψε τους «Παράλληλους Βίους») και πολιτικός.
• Ο Στέφανος Ράδος, καθηγητής και συγγραφέας.
• Ο Κων/νος Ζωΐλος, ηγούμενος της Μονής των Φιλανθρωπινών της Νήσου Ιωαννίνων λίγο μετά το 1850.
• Ο Λάμπρος Μάλαμας, λογοτέχνης και συγγραφέας.

Αρκετά πιο μπροστά από το Γραμμένο στον ίδιο δρόμο το χωριό Ζωοδόχος. Το όνομά του οφείλεται στην ομώνυμη εκκλησία, ενώ παλαιότερα λεγόταν Ζοντήλα. Η λέξη σλαβική και σημαίνει «θαυμάσιος τόπος». Η μετονομασία έγινε το 1955. Το χωριό κάηκε στον εμφύλιο και δεκαπέντε (15) περίπου οικογένειες το εγκατέλειψαν και εγκαταστάθηκαν στο τωρινό Δίκορφο του Ζαγορίου. Η Ζωοδόχος είναι γενέτειρα της μητέρας του Ζώη Καπλάνη, των αδελφών Στεφάνου (με δωρεές το σχολείο), του Καραΐσκου (χρήματα για το σχολείο) και του Ιωάννη Καμπέρη (βοήθησε στην κατασκευή δρόμων και της εκκλησίας).  

Δεκαεννέα χιλιόμετρα από τα Ιωάννινα είναι το χωριό Ανάργυροι ή Βράβορη, χτισμένο σε ύψωμα. Αναγνωρίστηκε σαν κοινότητα Βράβορης (όνομα σλαβικό που σημαίνει κλειδί, στρατηγική θέση και κέντρο διερχομένων) το 1919 και περιελάμβανε και το Λοφίσκο (Τσέργιανη), μέχρι το 1927, οπότε έγιναν δύο κοινότητες. Μετονομάστηκε σε Αναργύρους από την ομώνυμη εκκλησία του χωριού το 1927. Στο κάτω μέρος του χωριού, τυλιγμένη σε όμορφα κυπαρίσσια και πεύκα, βρίσκεται από το 1813 η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Κτίστηκε με βοήθεια του Αλή Πασά πάνω στα χαλάσματα παλαιού μοναστηριού. Η ιστόρηση έγινε αργότερα, το 1826, ενώ το τέμπλο είναι ακόμα πιο παλιό. Εκεί υπάρχει Ευαγγέλιο του 1776, αργυρά Δισκοπότηρα, αργυρός Σταυρός και αντιμήνσιο του 1837 και του 1868. Υπάρχουν ακόμη βιβλία του 1775 και του 1781.

Οι Ανάργυροι είναι πατρίδα του Κων/νου Μέρτζιου, ακαδημαϊκού, προξένου και συγγραφέα.

Ανατολικότερα σε απόσταση 19 χλμ. από τα Ιωάννινα είναι το χωριό Λοφίσκος ή Τσέργιανη. Το όνομά του οφείλεται στο γεγονός ότι είναι κτισμένο σε λόφο, ενώ παλιά λεγόταν Τσέργιανη. Το όνομα αυτό το πήρε από ομώνυμα δένδρα που φυτρώνουν εκεί ή κατά άλλους από τον πρώτο κάτοικο που λεγόταν Σέργιανης ή Τσέργιανης. Η μετονομασία έγινε το 1953. Όταν στην περιοχή κατοικούσαν Σλάβοι, γύρω στα 700 μ.Χ., το χωριό ήταν ακατοίκητο και λέγεται ότι το έδωσαν προίκα σε κάποιον πρίγκιπά τους. Κατοικήθηκε επί τουρκοκρατίας. Ανάμεσα από το Λοφίσκο και το Γραμμένο υπάρχει μία παλιά εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, η Παναγιά της Κύκου όπως λέγεται. Ανήκει στο Λοφίσκο και πιστεύεται ότι έχει ηλικία 1000 ετών. Η εικονογράφηση σύμφωνα με επιγραφή πάνω από την πόρτα έγινε το 1762. Το χωριό έχει αρκετά μάρμαρα και ζουν από αυτά πολλοί κάτοικοί του.

Το χωριό Πετράλωνα ή Παλαιά Αλώνια ή Ντόμπρου απέχει 18χλμ. από τα Ιωάννινα και είναι χτισμένο σε ύψωμα. Παλαιότερα λεγόταν Ντόμπρου ή Δόβρον, λέξη σλαβική που σημαίνει καλό, αγαθό, ειλικρίνεια (ντόμπρος άνθρωπος). Μετονομάστηκε σε Παλαιά Αλώνια από ομώνυμη τοποθεσία το 1927 και τελευταία το είπαν Πετράλωνα, εξαιτίας των μαρμάρων. Στο παρελθόν υπήρχε ένα μόνο μοναστήρι στο μέρος που υπάρχει σήμερα το χωριό. Στο Μεσοχώρι βρίσκονται τα ερείπια παλαιού κάστρου, αγνώστου εποχής.

Μικρό χωριό σε απόσταση 20 χλμ. από τα Ιωάννινα είναι το Περάτι ή Περάτης. Οφείλει την ονομασία του στον πρώτο κάτοικο που πριν 300 χρόνια ήρθε από το Πέραμα Ιωαννίνων. Ανάμεσα στον Περάτη και το Λοφίσκο υπάρχει το ερειπωμένο χωριό Παλιουρή. Λέγεται ότι ερημώθηκε ύστερα από κάποια φοβερή αρρώστια που έπεσε στο χωριό. Υπάρχουν σήμερα εκεί πηγάδια, αλώνια, πεσμένα σπίτια καθώς και η παλιά εκκλησία του Αγ. Νικολάου.         

Ένα μικρό χωριό 1000μ. από το Γραμμένο είναι το Βαγενίτι. Εκεί λέγεται ότι υπήρχε παλιά η πόλη Βαγενητία, μία από τις 70 αρχαίες πόλεις που κατέστρεψε ο Αιμίλιος Παύλος. Ίσως όμως να καταστράφηκε και από τη μεγάλη πανούκλα που ήρθε από την Ιταλία επί Κων/νου Πωγωνάτου (741-775), τότε που ερημώθηκαν πόλεις και χωριά. Πάντως το 1754 το Βαγενίτι ήταν ανθούσα κωμόπολη, που λεηλάτησε και κατέστρεψε εκκλησίες και σπίτια μία συμμορία ληστών. Τον 15^ο αιώνα πολλοί κάτοικοι του Γραμμένου, μεταξύ αυτών και της Βαγενήτης, εμπορεύονταν, από όπου και η ακμή της πόλης που φαίνεται από την λιθόστρωση των δρόμων του χωριού και το άνοιγμα των πηγαδιών. Ανατολικά του χωριού υπάρχουν σήμερα ερείπια, μεταξύ των οποίων ένα κεραμοποιείο και ένα βυρσοδεψείο, μάρτυρες μίας καλής εποχής. Σαν κοινότητα το χωριό αναγνωρίστηκε το 1920 και προήλθε από τις κοινότητες Γραμμένου και Δελβινακόπουλου (τότε περιελάμβανε και το σπήλαιο). Στη θέση του χωριού, χωμένη μέσα στα δένδρα και με πολλή υγρασία υπάρχει η εκκλησία του Αγ. Γεωργίου, που κτίστηκε το 1612. Αυτή η εκκλησία κάηκε κατά τους πολέμους του Αλή Πασά εναντίον των Σουλιωτών.

Έξι χιλιόμετρα πέρα από το Γραμμένο βρίσκεται ο Πολύλοφος. Πήρε το όνομα από τους πολλούς λόφους. Παλιά λεγόταν Κοβύλιανη (μετονομασία το 1928), όνομα σλαβικό από τη λέξη Κουβυλιάνσκα, πόλη της Β. Γιουγκοσλαβίας. Στα νότια του χωριού υπάρχει η τοποθεσία Βούρτιο ή Βουρτιά ή Βουρτί. Εκεί, υπήρχε άλλοτε ο συνοικισμός Βρούτιο που έκτισε ο Ρωμαίος Στρατηγός Μάρκος Ιούνιος Βρούτος (85-42 π.Χ.). Μετά τη δολοφονία του Καίσαρα, από φόβο μην τον σκοτώσουν, ο Βρούτος γύρισε στην Ελλάδα και ανασύνταξε το στρατό του Πομπηίου. Για τους γέρους και ανίκανους στρατιώτες έκτισε τότε στη σημερινή θέση Βουρτί το συνοικισμό Βρούτο, που πήρε το όνομά του. Ο συνοικισμός αυτός έζησε λίγα χρόνια. Πολύ αργότερα, κατά τον 7^ο αιώνα, ήρθαν οι Σλάβοι και έκτισαν την Κοβύλιανη. Ο Πολύλοφος αναγνωρίστηκε το 1919 σαν κοινότητα μαζί με την Πογδορά και το συνοικισμό της Ι. Μονής Κοιμήσεως Θεοτόκου Λυκοστάνης. Στα νότια του Πολύλοφου βρίσκεται ο συνοικισμός Λυκοστάνη, που οφείλει το όνομα στους πολλούς λύκους που φωλιάζουν στο Μεγαλόγγο. Πριν το 1940 λεγόταν Πογδορά, ενώ εκεί υπάρχει και ένας συνοικισμός της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου «Λυκοστάνη». Οι συνοικισμοί αυτοί απέχουν 4 χιλιόμετρα από τον Πολύλοφο. Στην Πογδορά σώζεται παλιό μοναστήρι της Παναγίας που άλλοτε είχε μοναχούς με κοπάδια και μεγάλη περιουσία. Ερείπια ενός χωριού που λεγόταν Τοβόλιανη σώζονται κοντά στο μοναστήρι Τοβόλιανης, που λέγεται και μοναστήρι Κοιμήσεως της Θεοτόκου ή Λυκόστανη. Από την κατάληξη –λιανη (Τοβόλιανη) συμπεραίνουμε ότι πρόκειται περί χωριού που ιδρύθηκε από Σλάβους, τέλη του 6^ου και αρχές του 7^ου αιώνα, όπως και με την Κοβύλιανη (Πολύλοφο). Το χωριό αυτό υπήρχε και κατά τα χρόνια του Δεσποτάτου της Ηπείρου αλλά δε ξέρουμε πότε ερημώθηκε.

Ο Λύγγος ή παλιά Μοσπίνα, είναι το τελευταίο χωριό των Γραμμενοχωρίων και σύνορο με τα Δωδωνοχώρια. Απέχει 20 χλμ. από τα Ιωάννινα, είναι χτισμένο σε μία πλαγιά, πήρε το όνομά του από την αρχαία πόλη της Λύγγου, που απλωνόταν στα χωριά Δραγοψά, Ψήνα, Μπέρκο και έφτανε ως το κάτω μέρος της Μοσπίνας. Η ακρόπολη της Λύγγου βρισκόταν κάτω από τη Δραγοψά, στη σημερινή θέση Καστρί. Παλιότερα το χωριό λεγόταν Μοσπίνα από τον πρώτο κάτοικο Μοσπινιώτη, που ήρθε το 1729 από την Επισκοπή του Αργυροκάστρου. Σε ανάμνηση της αρχαίας Λύγγου μετονομάστηκε σε Λύγγο το 1955. Στην έξοδο του χωριού υπάρχει η παλιά εκκλησία της Παναγίας που έχει πολλά εκκλησιαστικά βιβλία με θυμίσεις. Νοτιοδυτικά της Μοσπίνας, σε ωραία τοποθεσία γεμάτη κυπαρίσσια και αιωνόβια δένδρα, υψώνεται η εκκλησία της Αγίας Τριάδας που εικονογραφήθηκε το 1794, σύμφωνα με επιγραφή. Παλιές τοιχογραφίες δεν υπάρχουν. Αυτές που σώζονται είναι του 1937.