Ζίτσα

        Ζωή στο Γραμμένο υπάρχει από τον 2ο αι. π.Χ., τότε που στην περιοχή κυριάρχησαν οι Πελασγοί και οι Χάονες που κατοικούσαν στην κοιλάδα της Δωδώνης και άπλωσαν τα πλοκάμια τους στον κάμπο των Ιωαννίνων με πρωτεύουσα την Πασσαρώνα δίπλα στο Γαρδίκι. Το 167 π.Χ η επιδρομή του ύπατου της Ρώμης, Αιμιλίου Παύλου, ήταν τόσο βάρβαρη που εξολόθρεψε κυριολεκτικά μαζί με τις 75 πόλεις της Ηπείρου και τα χωριά που είχαν δημιουργηθεί στην περιοχή των Γραμμενοχωρίων. Έπειτα νεκρώθηκε η ζωή για αρκετούς αιώνες. Τον 5ο προς 6ο αιώνα παρουσιάζεται ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου, ο Ιουστινιανός, ο οποίος δημιούργησε την πόλη των Ιωαννίνων με το όνομα Νέα Ευρεία, γιατί συγκέντρωσε κατοίκους από την κατεστραμμένη Θεσπρωτία, Παλιά Ευρεία, και κατοίκους από την κατεστραμμένη Δωδώνη. Τότε έγιναν κάποιοι πρώτοι σχηματισμοί στην όλη περιοχή μας. Έπειτα τον 8ο και 9ο αιώνα έγινε η μεγάλη επιδρομή των Βουλγάρων οι οποίοι κατέστρεψαν και την Νικόπολη, η οποία ήταν το μεγαλύτερο εμπορικό κέντρο που συνέδεε το εμπόριο της Δύσης με της Ανατολής, και υπήρχε η σχολή του Επίκτωτου Φιλοσόφου. Το 1100-1200 μ.Χ ο Σινύσχιος, ηγεμόνας των Σλάβων που είχαν κυριαρχήσει στα Βαλκάνια, Όταν έδωσε εντολή στον Στέφανο Δουσάν, Σέρβο βασιλιά, να χωρίσει σε δεσποτάτα την χώρα μας. Από τα δώδεκα πήρε και έδωσε το χρίσμα σε έναν Θωμά Πρελούμπο ( ή Περλούμποβιτς) και ανέλαβε τη διακυβέρνηση του Δεσποτάτου της Ηπείρου το 1363. Τότε τα Γραμμενοχώρια λέγονταν Βαγενητία και είχε κατοίκους γενναίους και δημιουργικούς.
       Αργότερα οι ηγεμόνες της Άρτας και της Αιτωλίας συμμάχησαν και εξόντωσαν τον Πρελούμπο. Οι κάτοικοι της περιοχής απαλλάχτηκαν από τα προβλήματά τους και τα βάσανά τους. Το 1413 βασίλεψε ο Λεονάρδος Τόκος στην περιοχή. Το 1413 βασίλεψε ο Κάρολος Τόκος και έως το 1431 είχαμε την κυριαρχία των Οθωμανών Τούρκων. Τότε ο περίφημος ορισμός του Σινάν Πασά, χάρισε όλους τους φόρους των κατοίκων της περιφέρειας και ανακουφίστηκαν και άρχισαν και πάλι γι' αυτούς μέρες χαράς και ευτυχίας. Το 1560 παρουσιάζεται εδώ κάποια αναλαμπή για τον σχηματισμό πολλών οικισμών.
Σιγά - σιγά οι κάτοικοι είχαν μεταξύ τους την ανάγκη της συμφιλίωσης, της συγγένειας, της συνεργασίας και ανέπτυξαν την γεωργία, την κτηνοτροφία και βοήθησαν το πρώτο αρματολικό κίνημα των Αγρίβο και Μάλαμα. Στη συνέχεια το 1611 βοήθησαν τον πρώτο εθνεγέρτη Διονύσιο Σκυλόσοφο, ο οποίος έκανε επιδρομή με 2500 κατοίκους για να αλώσει την πόλη των Ιωαννίνων.

        Υπάρχουν δυο εικασίες για το όνομα που το πήρε ή από κάποιο οικιστή Γραμμένο η από τους τούρκους. Σε κάποια περίοδο όλοι οι κάτοικοι του χωριού εξαφανίσθηκαν είτε από κάποιον σεισμό είτε από κάποια πανώλη, χωρίς να είναι εξακριβωμένο, και έμεινε μόνο ένας κάτοικος, ο οποίος ήταν ο πρώτος που είχε έρθει στο χωριό, και ονομαζόταν Γραμμένος. Αυτός ο Γραμμένος, ήταν πολύ δραστήριος, και γεννοβόλησε το γενεαλογικό δέντρο και αργότερα βρέθηκαν γραμμένοι στην Κέρκυρα, Γραμμενιάτες στα λακκώματα των Ιωαννίνων και στην Κορυτσά βρέθηκε ο Χρήστος Γραμμενιάτης, ο πρώτος επαναστάτης του 1821 και ο οποίος δημιούργησε και ένα επαναστατικό κίνημα στην Αλβανία. Το Γραμμένο πήρε λοιπόν το όνομά του από τον Γραμμένο ή από τους Τούρκους, που όταν ήθελαν να φορολογήσουν την περιοχή, επειδή τα εδάφη ήταν ομαλά και τα είχαν γραμμένα στα τεφτέρια τους τα ονόμαζαν Γραμμένα (σε αντίθεση με τα Άγραφα, τόπο ορεινό και δύσβατο). Το όνομα παρέμεινε το ίδιο και επειδή αργότερα το Γραμμένο ήταν το μεγαλύτερο χωριό απ' όλα, το κεφαλοχώρι, όλα τα χωριά πήραν το όνομα Γραμμενοχώρια. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας οι κάτοικοι βοήθησαν το 1ο αρματωλικό κίνημα των Γρίβα και Μάλαμα και στη συνέχεια τον 1ο Εθνεγέρτη Διονύσιο Σκυλόσοφο, ο οποίος επιτέθηκε  με 2.500 άνδρες για να αλώσει την πόλη των Ιωαννίνων.

          Λίγο αργότερα εδώ θα ανατείλει ένας ήλιος με τους πρώτους διδασκάλους του Γένους: όπως ο Γεώργιος Σουγδούρης, ο οποίος ήταν δάσκαλος του Μεθόδιου Ανθρακίτη και δίδαξε πρώτος στη χώρα μας την τριγωνομετρία, το 1720, από την Τεργέστη. Ο Μελέτιος Γεωγράφος που σχεδίασε τον 1ο χάρτη. Οι Ζωσιμάδες, τα έξι αδέρφια και οι τρεις αδερφές που ταξίδεψαν στη Ρωσία και με το εμπόριο και το μόχθο τους δημιούργησαν τα πλούτη εκείνα που ύστερα τα διέθεσαν για το καλό του τόπου τους. Έχτισαν σχολείο, γηροκομεία, ορφανοτροφεία, πτωχοκομεία, εκκλησίες, ιατρεία και στήριξαν οικονομικά την 1η κυβέρνηση του Καποδίστρια.

         Ο Ζώης Καπλάνης που δημιούργησε την Καπλάνειο Σχολή όπου πρωτοδίδαξε ο κορυφαίος δάσκαλος του Γένους μας, ο Αθανάσιος Ψαλίδας. Ο Ζ. Καπλάνης ίδρυσε επίσης την Οικοκυρική Σχολή που βρίσκεται στο Γραμμένο.