Ζίτσα

Το χωρίο Δεσποτικό, έδρα της ομώνυμης τοπικής  κοινότητας, της επαρχίας Δωδώνης, του νομού Ιωαννίνων, βρίσκεται 32 χιλιόμετρα βοριοδυτικά των Ιωαννίνων,απο την παλιά εθνική οδό Ιωαννίνων - Ηγουμενίτσας, στις νότιες παρυφές του όρου Κασιδιάρης και σε υψόμετρο 540 μέτρα.

Σύμφωνα με τις τρεις τελευταίες απογραφές ο πληθυσμός του χωριού έχει περίπου 170 μόνιμους κάτοικους:

• (1981): 201 κάτοικοι
• (1991): 177 κάτοικοι
• (2001): 172 κάτοικοι
• Ιστορία Δεσποτικού
• Η ιστορία του Δεσποτικού χάνεται στα βάθη των αιώνων και παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρο.
• Τα θαλάσσια απολιθώματα
• Πριν από 20.000.000 χρόνια όλη η περιοχή ήταν σκεπασμένη από θάλασσα. Το γεγονός επιβεβαιώνεται από τα απολιθώματα θαλάσσιων οργανισμών που υπάρχουν στη θέση Παλιοκκλησιές (Ζαμπούρτο) δυτικά του χωριού. Σύμφωνα με την εκτίμηση των ειδικών του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Γουλανδρή πρόκειται για Σκαφόποδα, Δίθυρα, Γαστερόποδα και Κοράλλια που έζησαν στη Φάση του Βουρδιγάλιου.
• Το Ίλιον
• Η ιστορία του χωριού ανάγεται σε πολύ παλιά χρόνια. Ο Άγγλος Καθηγητής Πανεπιστημίου N. Hammond υποστηρίζει ότι τα υπάρχοντα τείχη στο Παλιόκαστρο δυτικά του χωριού, ανήκουν στην αρχαία πόλη Ίλιον που ίδρυσε ο γιος του Πρίαμου Έλενος σε ανάμνηση της καμένης από τους Αχαιούς Τροίας. Ο N. Hammond εντυπωσιάστηκε από την τοποθεσία του Παλιόκαστρου, που είναι χτισμένο σε υψόμετρο 750 μ., γιατί από το σημείο αυτό μπορεί κάποιος να ελέγξει το πέρασμα από την κοιλάδα του Καλαμά προς την κοιλάδα του Δρίνο και δεσπόζει μιας θαυμάσιας θέας σχετικά με τις οχυρές τοποθεσίες των περιοχών του Τσαμαντά. Τέλος ο N. Hammond δημοσιεύει και φωτογραφία του τοίχους του Ιλίου που το χτίσιμό του τοποθετεί ανάμεσα στα έτη 290-272 π.χ. Πρόκειται ασφαλώς για ένα κτίσμα μεταγενέστερο. Ίσως η αρχαιολογική σκαπάνη στο μέλλον-κατά το παράδειγμα της καμένης Τροίας που βρέθηκε κάτω από άλλες νεώτερες πόλεις θαμμένη-φέρει στο φως συγκλονιστικές αποκαλύψεις.
• Ρωμαϊκή και η Βυζαντινή περίοδος
• Μηδαμινές είναι οι πληροφορίες που έχουμε για την ρωμαϊκή περίοδο. Ασφαλώς και το ίλιο που άκμαζε θα πρέπει να γνώρισε την καταστροφική μανία του Αιμίλιου Παύλου (167π.χ.), γα να υπαχθεί αργότερα ολόκληρη η Ήπειρος στο Ρωμαίο Διοικητή της Μακεδονίας (146 π.χ).
• Περισσότερες πηγές υπάρχουν για τα βυζαντινά χρόνια. Κατά το μεσαίωνα η Γκριτσούνιστα ή Κρετσούνιστα ήταν μια μεγάλη πόλη. Αριθμούσε 6.000 οικογένειες και 72 εκκλησίες, από τις οποίες σώζονται 25 μέχρι σήμερα. Οι επιδρομές των Σλάβων και Ούνων που ακολούθησαν κατέστρεψαν την παλιά πόλη, για να ξαναχτιστεί περί το 10ο αιώνα. Τα γεγονότα αυτά οδηγούν τον Π. Αραβαντινό να ετυμολογήσει τη λέξη Κρετσούνιστα ή Γκριτσούνιστα από τις ρίζες Γκραικ-ούνοι. Η πόλη άκμασε ξανά μέχρι τον 11ο και 12ο αιώνα αν και είχε υποφέρει από αλβανικές επιδομές. Αριθμούσε 700 οικογένειες, αλλά πάνω από τις μισές απεχώρησαν στην Ευρώπη κατά τον Ι. Λαμπρίδη.
• Περίοδος Δεσποτάτου Ηπείρου (1204-1431)
• Και στα χρόνια ων Δεσποτών της Ηπείρου το φρούριο της Κρετσούνιστας ήταν αξιόλογο. Απέκρουε τα διάφορα αλβανικά στίφη που απειλούσαν το Δεσποτάτο με κατάλυση.
  Περί τα μέσα του ΙΔ΄ αιώνα μεγάλες καταστροφές γνώρισε η Ήπειρος από την εισβολή των Σέρβων του τσάρου Στέφανου Δουσάν, που την κατέλαβε. Ήταν όμως μεγάλη η ερήμωση της περιοχής ώστε ο διάδοχος του Συμεών Ουρώς αναγκάστηκε να την εποικήσει με ελληνικούς πληθυσμούς από τη Μακεδονία και κυρίως από την Αιτωλοακαρνανία. Ολόκληρη η Ήπειρος διαιρέθηκε σε σερβικά τιμάρια, μέσα στα οποία ιδρύθηκαν νέα χωριά και σε αρκετά από αυτά δόθηκαν σερβικά ονόματα. Κατά τον Χρ. Χρηστοβασίλη η Κρεσούνιστα πήρε το όνομά της από ο Σέρβο φεουδάρχη της που λεγόταν Κρετσούνις και κατοικήθηκε τότε από πληθυσμό διαφορετικής προέλευσης, όπως φαίνεται και από τα ονόματα των συνοικισμών τη που σώζονται μέχρι σήμερα: Πύργος, Προβατάτες, Χαλκιάδες.
  Τη σερβοκρατία διαδέχτηκε νόθο ελληνικό Δεσποτάτο που καταλύθηκε από τους Τούρκος (1431).
• Η Τουρκοκρατία (1431-1913)
• 1) Τα πρώτα χρόνια
• Το 1431 στα χρόνια του Μουράτ Β΄οι Τούρκοι με επικεφαλής τον Σινάν Πασά, κατέλαβαν με συνθήκη τα Ιωάννινα. Το Ζαγόρι και τα Κουρεντοχώρια προσκύνησαν. Η Κρετσούνιστα και τα χωριά τω περιοχών αυτών βρέθηκαν κάτω από τη προστασία της βασιλομήτορος. Διώχτηκαν οι τιμαριούχοι που υπήρχαν και δόθηκαν προνόμια. Απολάμβαναν αυτονομία και ελεύθερη δημοτική αυτοδιοίκηση. Ωστόσο πλήρωναν φόρο στη βασιλομήτορα, κεφαλικό και προβατονόμιο. Τα καθεστώς αυτό κράτησε για δύο τουλάχιστον αιώνες με αποτέλεσμα η Κρετσούνιστα που είχε τότε 300 οικογένειες να ακμάσει.
• 2) Η απόπειρα εξωμοσίας του χωριού και ο Κοσμάς ο Αιτωλός
• Σύμφωνα με τον Χρ. Χριστοβασίλη γύρω στα 1750 Αλβανοί εξωμότες προσπάθησαν με η βία να στρέψουν με τη βία να στρέψουν στο Μωαμεθανισμό τους χριστιανούς της περιοχής των Κουρεντοχωρίων. Ένας αρχηγός τους, ο Τζαφέρ εξώμοσε τη συνοικία του χωριού Τζέφρου, που μέχρι τις μέρες μα φέρει το όνομά του. Ένα άλλος Αλβανός, ο Γιαννούς Αλής επικεφαλής 12 Λιάπηδων έκανε Τσιφλίκι, έχτισε οχυρωμένη κατοικία («Κούλα») για ασφαλή διαμονή του, λουτρώνα στη θέση όπου υπάρχει η πηγή «Λουτρό» και βρύση που φέρει το όνομα του «Νούσαλη».Σαράντα συνολικά σπίτια τούρκεψαν, ενώ χτίστηκε τζαμί.
  Ο εθναπόστολος και άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός επισκέφτηκε το χωριό σε μια από τις περιοδείες του, το έτος 1775. Δεκαπέντε ολόκληρες μέρες κάθησε στην Κρετσούνιστα κηρύττοντας, ενισχύοντας ηθικά τους φοβισμένους χριστιανούς και δίνοντας ελπίδες για τη μελλοντική ανάσταση του Γένους.
• 3) Ο Αλή Πασάς και η Ελληνική Επανάσταση του 1821
• Από το 1788 κύριος στο εκτεταμένο πασαλίκι των Ιωαννίνων έγινε ο Αλή Πασάς. Μνημονεύεται ότι τη εποχή αυτή οι πρόκριτοι της Κρετσούνιστας Ντούπης και Κολοκύθας μιλούσαν μαζί του. Το γεγονός αυτό τονίζει τη σημασία του χωριού και ενδέχεται τότε να είχε κάποια καλή μεταχείριση από την πλευρά των αρχών σχετικά με άλλες περιοχές. Η Κρετσούνιστα τότε ήταν ιμπλιάκι-τσιφλίκι του Αλή πασσά. Μετά την πτώση του Αλή πασά ήταν δύσκολα για την Κρετσουνιστα, καθώς έχουμε την επίσημη βαριά φορολογία με αποτέλεσμα να οδηγήσει τους κατοίκους σε εξαθλίωση.
• 4) Η επανάσταση του 1854 και του 1877-78
• Διακαής πόθος των Ελλήνων ήταν και η απελευθέρωση αλύτρωτων ακόμη περιοχών. Ένα τέτοιο ξέσπασε στην Ήπειρο το 1854 κοντά με την έκρηξη του Κριμαϊκού πολέμου ανάμεσα στην Τουρκία κα Ρωσία. Το κίνημα εξαπλώθηκε στα Τζουμέρκα και τη Λάκα Σουλίου, αλλά και στην γύρω περιοχή μας ανάμεσα στο Ράικο, Βασιλόπουλο, Κρετσούνιστα και Λίθινο, όπου σ΄αυτό συμμετείχαν και οι Κρετσουνιστιώτες Γεώργιος Κουνάβης, Παντελής Λάπας και ο Ζήσης Αναγνωστόπουλος. Τελικά το κίνημα αυτό παρά τις αρχικές επιτυχίες εκφυλίστηκε περί τα τέλη Απριλίου του 1854 αφού οι επαναστάτες δεν μπόρεσαν να καταλάβουν την Άρτα και απωθήθηκαν από ο Μέτσοβο.
  Ένα άλλο επαναστατικό κίνημα έγινε κατά τη διάρκεια του ρωσοτουρκικού πολέμου του 1877-78. Το κίνημα αυτό έλαβε χώρα στις 12 Φεβρουαρίου 1878 στις βορειοηπειρωτικές ακτές, κοντά στους Αγίους Σαράντα. Και σ’ αυτό συμμετείχαν Κρετσουνιστιώτες όπως ο Χριστόδουλος Κυρκος, Κ. Βέλλης, Πα. Λάππας και ο δάσκαλος Δημήτριος Πασχίδης. Και αυτό το κίνημα δεν είχε αποτέλεσμα καθώς σε ένα μήνα το κίνημα απέτυχε.
• 5) Η αγορά του χωριού από τους Τούρκους (1880) και η φιλόξενη υποδοχή Σουλιωτών εποίκων
• Στις 15 Ιουλίου 1880 αγοράστηκε το χωριό από ο τουρκικό δημόσιο αντί 2.214 οθωμανικών λιρών μαζί με τα έξοδα των τίτλων κυριότητας. Οι μουχταροδημογέροντες του χωριού Γεώργιος Β. κακαϊδης, Γεώργιος Ζ. Κολομβούνης, Ι.Χ. Μουζιος (Κατής), Δημήτριος Γ. Διαμάντης και Σπύρος Αλεξίου επωμίστηκαν αυτό το σπουδαίο ζήτημα και όρισαν ακριβοδίκαια το ποσό που αναλογούσε σε κάθε κάτοικο. Συνολικά μοιράστηκαν 4.600 στρέμματα ης σε 112 οικογένειες με βάση το κτηματολόγιο που συνέταξε ο Παπαδημήτρης Πασχίδης το 1879.
  Παρόλες τις δυσκολίες της επιβίωσης (πλήρωναν φόρους στο τουρκικό δημόσιο και στην κοινότητα) οι Κρεσουνιστιώτες έδειξαν όλη τους την ανθρωπιά. Το 1888 ήρθαν κυνηγημένες από το Ζάλογγο 10 Σουλιώτικες οικογένειες. Δύο οικογένειες έγιναν δεκτές από το Χρηστοβασίλη στο Σουλόπουλο, όπου τους παραχωρήθηκε κλήρος γης. Οι υπόλοιπες 8 με τον ιερέα του, τον Παπαζαλογγίτη, βρήκαν ασφαλές καταφύγιο στην Κρετσούνιστα, όπου οι δημογέροντες τους πρόσφεραν χωράφια και άλλες ευκολίες για την εγκατάστασή τους. Από αυτές τις οικογένειες, προέρχονται τα επώνυμα μερικών συγχωριανών μας, όπως: Σιόγκας, Τόλης (ή Τούσιας), Βότσης (ή Μπότσης).
• 6) Η ελεύθερη Κρετσούνιστα (1913)
• Το 1913 για το χωριό είναι απαρχή για ένα ελπιδοφόρο ξεκίνημα Οι Αποκριές της χρονιάς εκείνης πήραν πανηγυρικό χαρακτήρα. Στο κάψιμο του καρνάβαλου την Καθαρά Δευτέρα στον Αι-Θανάση ο ελλόγιμος νέος Αριστοτέλης Πασχίδης ανέβηκε στη Μεγάλη Κόντρα τα εξής στη κεφάτη από το κρασί ομήγυρη: «Δεν ανήλθον ίνα σας αναγγείλω επί του βράχου ίνα να εξάρω τας αρετάς υμών, ανήλθον ίνα σας αναγγείλω ότι εις την πόλιν των Ιωαννίνων κυματίζει η γαλανόλευκος ελληνική σημαία» Ακολούθησαν χειροκροτήματα και ζητωκραυγές, όπου μετά τους πανηγυρισμούς για την απελευθέρωση συνέρχονται οι κάτοικοι του χωριού για να εκλέξουν για πρώτη φορά ελεύθερα τους κοινοτικούς τους άρχοντες.
• Απόσπασμα από το βιβλίο του Φιλόλογου Νίκου Κακαϊδη (Ίλιον-Κρετσούνιστα-Δεσποτικό)

Δυτικά του Δεσποτικού , στην θέση <<Παλαιόκαστρο>> σώζεται η βόρεια και η δυτική πλευρά αρχαίου πολυγωνικού τείχους με γέμισμα από μικρότερους λίθους και ζεύγματα. Διακρίνονται δυο ορθογώνιοι πύργοι και μία θλάση. Στο εσωτερικό του τείχους διακρίνονται λίγα λείψανα μικρών κτηρίων. Ανατολικά του χωριού στην θέση <<χαλάσματα>> η <<Παναγιά>> όπου βρίσκεται και το μεταβυζαντινό εκκλησάκι της κοιμήσεως της Θεοτόκου σώζεται αρχαίο πολυγωνικό τείχος. Στο  εσωτερικό διακρίνονται λείψανα αρχαίων κτηρίων. Οι δυο αρχαίοι οικισμοί στις νότιες πλαγιές του <<Κασιδιάρη>> προστατεύουν τις δυο σημαντικές διαβάσεις ανατολικά και δυτικά του βουνού και την επικοινωνία ανάμεσα στην πεδιάδα του Παρακάλαμου και στην κοιλάδα του Δρίνου. Στην θέση <<Άγιος Δημήτριος>> του συνοικισμού Προβατάτες διαπιστώθηκε επίσης η ύπαρξη κιβωτιόσχημων τάφων και αρχαίος κεραμικός κλίβανος, από την θέση <<Γούβες>>, νοτιοανατολικά του χωριού ,προέρχεται χάλκινη αιχμή δόρατος των Ύστερων Μυκηναϊκών χρόνων.