Ζίτσα

        Βελτσίστα ή Κληματιά είναι ένας από τους μακροβιότερους ηπειρωτικούς  οικισμούς.

        Σύμφωνα με τον Αραβαντινό η λέξη Βελτσίστα είναι αλβανική και διατυπώνει τη γνώμη, ότι πιθανώς ονομάστηκε έτσι «για το βέλτιστον των γαιών αυτής εις παραγωγήν δημητριακών καρπών και σταφυλιών εξαιρέτων», υπόθεση που δε φαίνεται να ανταποκρίνεται στα πράγματα, μιας και η λέξη βέλτιστον είναι αρχαία ελληνική.

        Ο Β. Γκορτζής ερμηνεύει το τοπωνύμιο Βελτσίστα ως τόπο λευκό.

        O Vasmer από τον Σλαβικό τύπο Belciste.

        O Στέφανος Μπέττης συμπεραίνει πως «Βελτσίστα σημαίνει περιοχή ή κτήματα ανήκοντα εις το Βελτς», όπου Βελτς ονομάζεται βρυσούλα δυτικά του χωριού, καθώς και ποτάμι γνωστό ως Βελτσιστινό. Αλλού πάλι υποστηρίζει ότι το όνομα του χωριού είναι Σλαβικής προέλευσης, άγνωστης σημασίας, προσθέτοντας ότι δεν έγινε κατορθωτό να διασταυρωθεί παλαιότερη πληροφορία, σύμφωνα με την οποία το χωριονύμιο παράγεται από τη λέξη  Velts και την περιεκτική κατάληξη –ista και σημαίνει πρασινότοπος. 

       Ο καθηγητής Κων/νος Οικονόμου τέλος στηριζόμενος στην Ελληνική και ξένη βιβλιογραφία, υποστηρίζει ότι το τοπωνύμιο είναι δυνατόν να θεωρηθεί σλαβόθετο.

        Όλες οι παραπάνω απόψεις πλην αυτής του Αραβαντινού συμφωνούν ότι το τοπωνύμιο είναι σλαβικό.

ΣΗΜΕΡΙΝΟ ΟΝΟΜΑ (ΚΛΗΜΑΤΙΑ)

        Στις αρχές Δεκεμβρίου του 1926 είχε συγκροτηθεί, από τη Γενική Διοίκηση Ηπείρου, η επιτροπή μετονομασίας των χωριών και των συνοικισμών της Ηπείρου. Στις αποφάσεις της Γενικής Διοίκησης αντέδρασαν ο Χρηστοβασίλης και ο λόγιος Μητροπολίτης Παραμυθιάς και Πάργας Αθηναγόρας.

        Στις 14 Μαϊου του 1929, εκδόθηκε, από τον τότε Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας Παύλο Κουντουριώτη, το Διάταγμα περί μετονομασίας κοινοτήτων και συνοικισμών, σύμφωνα με το οποίο  η κοινότητα της Βελτσίστης μετονομάζεται εις ¨κοινότητα Κληματιάς και ο ομώνυμος αυτής συνοικισμός Βελτσίστα εις Κληματιάν».

        Στη μετονομασία αυτή αντέδρασαν ο Πρόεδρος  της Βελτσίστας Μπαλούγιας και το Κοινοτικό Συμβούλιο, δίνοντας αφορμή στο Χρηστοβασίλη να υπερεπαινέσει την στάση του Προέδρου της και του Κοινοτικού Συμβουλίου και όταν του δινόταν η ευκαιρία έλεγε ότι «χωρίον Κληματιά και κοινότητα Κληματιάς δεν γνωρίζουμε να υπάρχουν στην Ήπειρο.

                 Ο άνθρωπος και ο χώρος αποτελούν αμοιβαία σχέση, η οποία υπάρχει και λειτουργεί από την πρώτη εμφάνιση της λογικής ζωής πάνω στη γη.

             Από ευρήματα της Παλαιολιθικής περιόδου υποθέτουμε ότι όλοι οι κάτοικοι της Ηπείρου ανήκαν στον τύπο του Νεάντερταλ, οι οποίοι ζούσαν σε μικρές ομάδες σε σπήλαια. Η περιοχή της Βελτσίστας κατάλληλη για κυνήγι, πρέπει να κατοικήθηκε από αυτή την εποχή, όπως μαρτυρούν τα ανεξερεύνητα σπήλαια στη θέση «Γούβες».

              Κατά τη Νεολιθική εποχή (8.000-2.500 π.χ) δημιουργούνται μόνιμες εγκαταστάσεις και έχουμε αδιάκοπη κατοίκηση της Βελτσίστας, γεγονός που το αποδεικνύουν τα παλιά κτίσματα της τοποθεσίας «Παλιά», δυτικά του ποταμού Όφη.

               Οι κάτοικοι που είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή Βελτσίστας, ήταν Έλληνες, μιλούσαν την Ελληνική γλώσσα και ανήκαν στο Θεσπρωτικό φύλο.

               Κατά την αρχαιότητα οι κάτοικοι ήταν οργανωμένοι σε Πατριαρχικές οικογένειες, με τον άντρα αφέντη και τη γυναίκα να περιορίζεται στα του οίκου της και στην ανατροφή των παιδιών. Από την άλλη η κτηνοτροφία, κύρια απασχόληση των κατοίκων της περιοχής, δημιούργησε το θεσμό των δούλων, αφού τα μέλη της δεν επαρκούσαν για τη φύλαξη των κοπαδιών.  

Η περιοχή της σημερινής Κληματιάς, σύμφωνα με τα ανασκαφικά ευρήματα, τις επιφανειακές παρατηρήσεις και τα πορίσματα Ελλήνων και Ξένων Αρχαιολόγων και Ιστορικών κατοικούνταν από το 40.000 π.Χ.

  Στην Κληματιά πιθανολογείται ότι τοποθετείται η αρχαία πόλη των Ευρυμενών. Οι απόψεις βέβαια είναι συγκεχυμένες.

        Ο Διόδωρος o Σικελιώτης γράφει ότι ο στρατηγός Λυκίσκος που είχε τοποθετηθεί από τον Κάσσανδρο στη φρουρά της Ακαρνανίας, προχώρησε και έφτασε με στρατιωτική δύναμη στην Ήπειρο. Στην Κασσωπία βλέποντας οι Ηπειρώτες τη μεγάλη στρατιωτική δύναμη του Λυκίσκου, προσχώρησαν σε αυτόν και ο Βασιλιάς Αλκέτας των Ηπειρωτών έχοντας χάσει ένα σημαντικό τμήμα του στρατού του, «κατέφυγε εις Ευρυμενάς πόλιν Ηπειρωτικήν».

        Που αλλού εκτός από την ενδοχώρα θα μπορούσε να καταφύγει ο Αλκέτας;  Γεωγραφικά-τοπογραφικά δεδομένα , οδηγούν στην περιοχή της Κληματιάς  αφού δεν υπάρχει άλλη που να είναι περιτειχισμένη με τέτοια κάστρα, χτισμένα με τιτάνιους λίθους (μεγάλιθους) και βαθιά χαράδρα από τη μία πλευρά, την οποία διαρρέει ο αρχαίος ποταμός Όφις

Tο  χωριό Κληματιά αποτελεί  ένα  από  τα  μεγαλύτερα  και  αρχαιότερα  χωριά  της  πρώην  επαρχίας  Κουρέντων. Βρίσκεται 23χλμ από τα Ιωάννινα σε υψόμετρο 449 μέτρων. Ο πληθυσμός το χειμώνα είναι 600 κάτοικοι και το καλοκαίρι φτάνουν τους 1000 περίπου.

           Αναφέρεται  ότι  στις  ΝΔ  παρυφές  του  χωριού  και  συγκεκριμένα  στη  θέση  Παναγιά  βρισκόταν  η  οχυρή  Μολοσσική  πόλη  Ευρυμεναί  και  πιθανότατα  η  ακρόπολή  της.  Σημάδια  του  τείχους  της  σώζονται  σε  τρεις  θέσεις.  Σε αυτήν  κατέφυγε  ο  Αιακίδης  Αλκέτας  καταδιωκόμενος  από  το  Μακεδόνα  Κάσσανδρο  ενώ  την  κατέστρεψε  ο  Ρωμαίος  στρατηγός  Αιμίλιος  Παύλος  κατά  το  167  π.Χ.. 

          Επίσης  αναφέρεται  σε  χρυσόβουλο  του  αυτοκράτορα  Ανδρονίκου  Παλαιολόγου  του  Πρεσβυτέρου  τον  Ιούνιο  του  1321.  Λίγο  αργότερα  (1380)  μνημονεύεται  στο  Χρονικό  των  Γιαννίνων,  γνωστότερο  ως  Χρονικό  των  μοναχών  Κομνηνού  και  Πρόκλου,  το  Κάστρο  της,  πώς  περιήλθε  μαζί  με  τα  άλλα  της  περιοχής,  κατεχόμενο  από  Αρβανίτες,  στο  Σέρβο  Δεσπότη  των  Γιαννίνων  Θωμά  Πρελούμπο,  λίγο  δε  μετά  το  θάνατό  του  (1384)  το  χωριό  καταλήφθηκε  από  τους  Μαλακασαίους (Αλβανικό  φύλο)  που  αποστατούν  στο  Δεσποτάτο.

          Το χωριό εκτεινόταν σε έκταση 10 τ.χ, υπό την μορφή μαχαλάδων, που ήταν οι  εξής: ο Άγιος Ταξιάρχης, μία από τις παλαιότερες συνοικίες, η Λούτσα, ο γυφτομαχαλάς του χωριού, που δημιουργήθηκε από τους περιπλανόμενους γύφτους της Βαγενητίας μεταξύ του 1370 και 1386, το Παζάρι στο κέντρο του χωριού, τα Μπαρμπατσόρια ανατολικά και ο Τσούρλος δυτικά του χωριού.

          Στα 1580 οι Τούρκοι συνέπτυξαν όλους αυτούς τους μαχαλάδες σχηματίζοντας νέο χωριό. Στην περιοχή της Βελτσίστας είχε εγκατασταθεί και ένας μικρός αριθμός αλβανών που δεν άντεξαν στην αντίσταση των κατοίκων και αφομοιώθηκαν από αυτούς.

           Το 1667 το χωριό δέχεται σκληρό πλήγμα από θανατηφόρα ασθένεια, πιθανόν από πανώλη.

            Το 1684-1699 ξεσπάει ο Ενετοτουρκικός πόλεμος και οι Βελτσιστινοί ζητούν τη βοήθεια των Ενετών.

             Από το 1772 η υποδιοίκηση των Κουρέντων και η έδρα της Επαρχίας στην οποία ανήκε και η Βελτσίστα, πέρασε στα Ιωάννινα. Η κατάσταση των κατοίκων της Βελτσίστας ήταν αξιοθρήνητη. Οι φόροι αβάσταχτοι. Την συλλογή των φόρων της πόλης των Ιωαννίνων και των χωριών ο Αλή Πασάς την είχε αναθέσει στο Βελτσιστινό Σταύρο Ιωάννου. Με την πτώση του Αλή επικρατεί αναρχία.

Στις 29 Ιουλίου του 1830, στην τοποθεσία Σχας της Βελτσίστας, νικήθηκαν οι Τσάμηδες που μάστιζαν την περιοχή και τράπηκαν σε φυγή.

          Ο Ιμίν Πασάς μετά τη νίκη της Βελτσίστας, πήρε τους Αρβανίτες το κατόπι τους και αποκατέστησε και στις περιοχές του  το Κράτος του Νόμου, αφού εκτόπισε πολλούς από τους ταραξίες και δήμευσε τις περιουσίες τους.

          Στα τέλη του 1908 αρχίζει η δράση των αντάρτικων σωμάτων του Πουτέτση και του Σπύρου Μήτση γνωστός ως καπετάν Κρομμύδας, που οργάνωναν όλη την ύπαιθρο και είχαν ως ορμητήριο τα χωριά της επαρχίας Κουρέντων. Ο καπετάν Κρομμύδας μαζί με τα πρωτοπαλίκαρά του από την Βελτσίστα τον Γιάννη Βάντζο και τον Μήτρο Μπαλτά, οι οποίοι ήταν χρόνια στα βουνά ως αντάρτες, γνώριζαν πρόσωπα και πράγματα έτσι που η αποστολή του καπετάν Κρομμύδα ετελεσφόρησε σε ταχύ χρόνο. Καταστρέφουν έτσι και με τη βοήθεια των πατριωτών μυλωνάδων της Βελτσίστας και τους 7 μύλους της και κόβουν τον ανεφοδιασμό των Τούρκων στρατιωτών.

           Κατά τον Α΄ Βαλκανικό πόλεμο   του 1912-13 στον 5ο λόχο και στην 4η διμοιρία είχαν καταταγεί και τα αδέρφια από τη Βελτσίστα Πανταζής και Βασίλειος Δερέκας του Ιωάννου, μετείχαν δε σε όλες τις μάχες και έφτασαν ως τη Β. Ήπειρο, Καβάλα και Ξάνθη και τελικά αποβιβάστηκαν το 1913 στην Πρέβεζα.     

           Στις αρχές του περασμένου αιώνα, το χωριό αποτελούσε ένα από τα μεγαλύτερα χωριά της επαρχίας αφού αριθμούσε, σύμφωνα με μαρτυρία του Αθανάσιου Ψαλίδα, 150 σπίτια. Από τα μέσα του 18ου αιώνα, το χωριό ήταν τσιφλίκι του Σουλεϊμάν πασά Διοικητή Ιωαννίνων και της γυναίκας του Αισέ. Στη συνέχεια περιήλθε στη δικαιοδοσία του Αλή και του γιού του Μουχτάρ. Στα τέλη του περασμένου αιώνα (1887) ανήκε κατά τα 2/3 στο Σουλτάνο Χαμίτ Β΄ και το υπόλοιπο σε διάφορους. Στις 19 Ιουνίου 1898, το χωριό Βελτσίστα τέθηκε σε δημόσιο πλειστηριασμό και πολλοί χωριανοί επωφελήθηκαν και εξαγόρασαν τη γη τους. Μετά την ανακήρυξη του Τουρκικού Συντάγματος (1908), το χωριό περιήλθε (κατά το μέρος που ανήκε στο Σουλτάνο) στο τουρκικό Δημόσιο και αποτελούσε ένα από τα ιμπλιακοποιημένα χωριά της Ηπείρου των οποίων οι κάτοικοι είχαν ζητήσει -με υπομνήματα προς το Σουλτάνο και την τουρκική κυβέρνηση (1904 και 1908)- την εξαγορά τους χωρίς αποτέλεσμα. Μετά τη απελευθέρωση τα ιμπλιακοποιημένα αυτά χωριά (79 σε όλη την Ήπειρο)περιήλθαν στο Ελληνικό Δημόσιο, απελευθερώθηκαν δυνάμει του γενικού αγροτικού νόμου το 1919 και διανεμήθηκαν στους κατοίκους τους το 1922.

           Κατά την διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και μετά την λήξη της, η περιοχή δεινοπάθησε από άτακτους Αλβανούς οι οποίοι καταλήστεψαν τις περιουσίες των χριστιανών και όχι μόνο. Ο Μεχμέτ Ρεσίτ Πασάς ή Κιουταχής που είχε αναλάβει στρατιωτικός διοικητής στα Γιάννινα, μετά την σφαγή του Αλή στα 1822, πήρε τα μέτρα του, προκειμένου να αντιμετωπίσει αυτή την κατάσταση. Μη ξεχνάμε ότι οι αλβανοί, στρατιωτική δύναμη του Αλή, αποτελούσαν για τον τουρκικό στρατό εχθρική δύναμη, μετά τον θάνατο του Τεπελενλή. Στα πλαίσια αντιμετώπισης των άτακτων αλβανικών συμμοριών, έχουμε την μάχη της Βελτσίστας στις 30 Ιουλίου 1830, όπου διοικητής των τουρκικών δυνάμεων είναι ο γιος του Κιουταχή Εμήν πασάς. Οι αλβανοί ηττήθηκαν και υποχώρησαν στα στενά του Καλαμά κάτω από την Βελτσίστα. Εκεί στο εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου παθαίνουν μεγάλη καταστροφή, σε βαθμό που το εκκλησάκι να πάρει τον προσωνύμιο Άγιος Νικόλαος ο Φονιάς. Το έτος 1847 εκδηλώνεται δεύτερη εξέγερση αλβανών. Γνωστή ως εξέγερση του Γκιωλέκα από το όνομα του αρχηγού της Ζεϊνέλ Γκιωλέκα. Μια επανάσταση που κράτησε για πέντε περίπου μήνες. Οι πολεμικές επιχειρήσεις, να τις χαρακτηρίσουμε έτσι, επεκτάθηκαν μέχρι και την περιοχή των χωριών «πέραν του Καλαμά»Για τα γεγονότα αυτά ο Εμ. Γεωργιάδης στο βιβλίο του «ΖΙΤΣΑ» το οποίο εκδόθηκε στα 1889 στην σελίδα 27 του βιβλίου αναφέρει:«...Όταν εν έτει 1847εστασίασαν κατά της δουλείας τα χριστιανικά χωριά της δεξιάς όχθης του Καλαμά, έτρεξαν και οι Ζιτσαίοι εις βοήθειάν των, αλλά δυστυχώς απέτυχαν όλοι...» Το 1854, όπως αναφέρει ο Αραβαντινός, προκλήθηκε στην κατεχόμενη ακόμη από τους Τούρκους Ήπειρο, επανάσταση. Στα πλαίσια της, είναι γνωστή η μάχη που έγινε στις 2 Απριλίου 1854 μεταξύ των δυνάμεων του Σουλεϋμάν Ταχήρ και τωνανδρών του Παπαγεωργίου στα υψώματα μεταξύ Βελτσίστας και Αραχωβίτσας.

           Όσον αφορά την εκπαίδευση, στα μέσα του περασμένου αιώνα στο χωριό υπήρχε και σχολείο των κοινών γραμμάτων. Κατά το 1879 υπήρχε Αλληλοδιδακτικό σχολείο με 40 παιδιά. Το 1898 το Σχολείο περιελάμβανε κοινό Δημοτικό και Ελληνικό με 2 τάξεις και 113 μαθητές. Το χωριό διαρρέει ο Βελτσιστινός ποταμός (παραπόταμος του Καλαμά).Στη χαράδρα από όπου περνάει ο Βελτσιστινός υπήρχαν παλαιότερα 7 μύλοι οι οποίοι με τη βοήθεια των μυλωνάδων κατέστρεψε στις 10 Φλεβάρη 1913,σύμφωνα με διαταγή του Ελληνικού Στρατηγείου, ο Καπετάν Κρομμύδας.

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ

          Του Αγίου Δημητρίου, που βρίσκεται σχεδόν στο κέντρο του χωριού, αποτελεί χαρακτηριστικό τύπο απλής μονόκλιτης σταυρεπίστεγης βασιλικής μόνο που δεν παρουσιάζει εξωτερικά ελεύθερο σταυρό. Ο εγκάρσιος κυλινδρικός θόλος, που εξέχει από την υπόλοιπη σκεπή δε βγαίνει έξω από τους πλάγιους τοίχους και έτσι σχηματίζεται ελεύθερος σταυρός στο σχέδιο της εκκλησίας. Έτος ανέγερσης της εκκλησίας αυτής είναι το 1516. Οι τοιχογραφίες είναι αξιόλογες και καλύπτουν όλη την εσωτερική επιφάνεια της εκκλησίας. Όμως παρουσιάζουν έντονα σημάδια φθοράς και χρειάζονται συντήρηση, διότι διαφορετικά ελλοχεύει ο κίνδυνος να καταστραφούν. Μελέτες του παρελθόντος έχουν επισημάνει ότι υπάρχει ομοιότητα στην τεχνοτροπία της εικονογράφησης του συγκεκριμένου ναού με αυτή του γειτονικού ναού της Μεταμόρφωσης Σωτήρος, αλλά και με την εικονογράφηση της Μονής Φιλανθρωπινών στο Νησί των Ιωαννίνων. «Και στα δύο μνημεία είναι βεβαιωμένη η καλλιτεχνική δράση του αξιόλογου ζωγράφου του 16ου αιώνα, Φράγκο Κονταρή.• των Ταξιαρχών, που βρίσκεται κοντά στην εκκλησία του Αγίου Δημητρίου και αποτελεί ξυλόστεγη Βασιλική . Είναι η αρχαιότερη από όλες τις εκκλησίες του χωριού και αναφέρεται σε χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Παλαιολόγου του πρεσβύτερου, στα 1321.

             Από την προαναφερόμενη πηγή προκύπτει ότι στα χρόνια της Αυτοκρατορίας η εκκλησία αυτή λειτουργούσε σα μοναστήρι με καλόγερους και κτήματα και ανήκε στη Μητρόπολη Ιωαννίνων. Υπάρχουν ελάχιστα ακαθόριστα ίχνη τοιχογραφιών τα οποία μαρτυρούν ότι στο Ναό παλιότερα υπήρχαν τοιχογραφίες. της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (ή της Παναγιάς), που βρίσκεται στη νότια παρυφή του χωριού και είναι χτισμένη στο χείλος γκρεμού και πάνω σε βράχο. Έτος ανέγερσης της εκκλησίας αυτής είναι το 1516. Η εκκλησία αυτή έχει έντονα σημάδια φθοράς και είναι ερειπωμένη.• του Αγίου Νικολάου, που βρίσκεται στην ίδια περιοχή και λίγο πιο κάτω από την προαναφερόμενη εκκλησία. Σε αυτή την εκκλησία υπάρχουν εννιά καλοπελεκημένοι πουρόλιθοι, οι οποίοι πλαισιώνουν το φεγγίτη της κόγχης του ναού με σκαλισμένα πάνω τους αραβουργήματα σπάνιας τέχνης. Η αναφερόμενη εκκλησία είναι σχεδόν εγκατειλημμένη.

           Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, που βρίσκεται στα βόρεια του χωριού και αποτελεί καθολικό τύπο μονιδρίου. Στην εκκλησία αυτή σημαντικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό του ναού. Στο προαύλιο της εκκλησίας υπάρχουν ίχνη κτιρίων, που στεγαζόταν οι καλόγεροι και κάτω από αυτά υπάρχουν δύο θολωτά υπόγεια, που λειτουργούσαν ως χώροι φύλαξης των προμηθειών τους και όπου σύμφωνα με την παράδοση λειτούργησαν και ως κρυφό σχολειό. Έτος ανέγερσης του ναού είναι το 1568.• του Αγίου Αθανασίου, που βρίσκεται λίγο πιο πέρα από την εκκλησία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος. Σε αυτή την εκκλησία ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι εναπομένουσες τοιχογραφίες στους τέσσερις ασυνήθιστα ισομεγέθεις τοίχους και ο περίτεχνος τρούλος που παρουσιάζει σημάδια έντονης φθοράς και είναι έτοιμος να καταρρεύσει. Πάντως η εκκλησία δείχνει πως στον καιρό της αποτελούσε κομψοτέχνημα του Αγίου Μηνά,  του Αγίου Κωνσταντίνου.

ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ

       Το κύριο επάγγελμα των κατοίκων της Βελτσίστας ήταν αυτό του μυλωνά. Οι Βελτσιστινοί γύριζαν παντού κι έφτιαχναν μύλους.

        Επίσης, ήταν αμπελουργοί, γεωργοί που καλλιεργούσαν στάρια, και ρύζι. Κτηνοτρόφοι και σιδηρουργοί που έφτιαχναν σκαπάνια, δρεπάνια, κόσσες και πάρα πολλοί μουσικοί. 

Συνοψίζοντας :