Ζίτσα

Το όνομα του χωριού αναφέρεται σκέτο χωρίς δηλαδή το μεγάλο η μικρό , στο χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Παλαιολόγου του 1319 . Το όνομα είναι σλαβικής προέλευσης και μάλιστα παλαιό σλαβικό κατά τον vasmer ΓΡΑΔ και με αναγραμματισμό ΓΑΡ  συνώνυμο με την ρωσική λέξη Γοροδ με την υποκοριστική κατάληξη –ικ σλάβικη και αυτή σημαίνει μικρή πόλη.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

          Την κορυφή του λόφου περιβάλλει ,επιμελημένο πολυγωνικό τείχος με ορθογώνιους πύργους και γωνιώδεις προεκβολές. Το αρχαίο τείχος σήμερα σώζεται ερειπωμένο ,όχι μόνο από τον χρόνο αλλά και από τα τουρκικά οχυρωματικά έργα που έγιναν λίγο πρίν τους βαλκανικούς πολέμους (1912-1914). Στο εσωτερικό της ακρόπολης , ανάμεσα στα χαλάσματα τουρκικών κτιρίων, πολυβολείων και εκτεταμένων τσιμεντένιων οχυρών, διακρίνονται μερικές δεξαμενές, ένα ορθογώνιο κτίριο και τμήματα οικιών των ελληνιστικών χρόνων. Από τις ανασκαφές που έκαναν βρέθηκαν κινητά ευρήματα κυρίως όστρακα αγγείων, κέρματα, διαβρωμένα οστά ανθρώπων, οδοντοστοιχίες, πήλινα αγγεία πολεμικά είδη(σπαθιά ,πανοπλίες κ.α) και ένα άγαλμα του Άρειου Διος. Όλα αυτά τα ευρήματα φυλάσσονται στο αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων. Επίσης βρέθηκαν στις παρυφές του λόφου του Γαρδικίου και σε απόσταση 2 χλμ. Βόρεια της ακρόπολης από τον καθηγητή κ. Δ. Ευαγγελίδη ερείπια αρχαίου περιπτέρου ιωνικού ναού με πρόναο και ευρύχωρη αυλή προς τα ανατολικά, στην οποία διασώθηκαν ίχνη βωμού. Δυστυχώς τα νεότερα χρόνια   ο ναός έχει καταστραφεί από τους κατοίκους , οι οποίοι εκμεταλλευτήκαν τους λίθους για ιδιωτική τους χρήση.

 Η Ακρόπολη

            Ο οχυρωμένος οικισμός-ακρόπολη στην κορυφή του λόφου <<καστρί>> Μεγάλου Γαρδικίου, αποτελεί τη βορειότερη από τις τρεις ακροπόλεις που φύλασσαν το λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων κατά την αρχαιότητα.. Η θέση τους είναι στρατηγική, γιατί μπορούσε να ελέγχει την είσοδο στην πεδιάδα των Ιωαννίνων από  βορρά και δυτικά ενώ συγχρόνως επόπτευε το κεντρικό τμήμα της. Σύμφωνα με την άποψη των μελετητών ταυτίζεται με την αρχαία Πασσαρώνα, θρησκευτικό κέντρο του κράτους των Μολλοσών και συνδέεται με τον περίπτερο  ιωνικό ναό που βρίσκεται 3,5 χλμ. Βορειοδυτικά στην πεδιάδα του Ροδοτοπίου και πιστεύεται ότι ήταν αφιερωμένος στον Άρειο Δία, ως θεό του πολέμου. Η ίδρυση της ακρόπολης της πασσαρώνας τοποθετείται από τον κ. Σ. Δάκαρη περίπου έναν αιώνα πρίν από την ίδρυση του ναού ,στα τέλη του 5^ου αι π.Χ. Σύμφωνα με τους τοπογραφικούς και ιστορικούς συσχετισμούς η ακρόπολη ταυτίζεται με την αρχαία πασσαρώνα. Στις αρχές όμως του 3^ου αι.π.Χ.  ενισχύεται το τείχος της πασσαρώνας στην ανατολική ,βόρεια και δυτική πλευρά με ισχυρο πρόσθετο τείχος, και με οχτώ δυνατούς ορθογώνιους πύργους. Μόνο το νοτιότερο τμήμα του περιβόλου δεν ενισχύθηκε, γιατί εκεί οι απότομες πλαγιές του λόφου προστάτευαν το τείχος από τις πολιορκητικές μηχανές. Η ακρόπολη διασφάλιζε την άμυνα και προστασία των πολυαρίθμων ατείχιστων οικισμών της γύρω περιοχής ,καθώς σε περίπτωση κινδύνου οι κάτοικοι κατέφευγαν σε αυτήν για να προστατευθούν. Ο οχυρωματικός περίβολος της ακρόπολης έχει μήκος 1350 μ. ακανόνιστο σχήμα και είναι κατασκευασμένος από πολυγωνικούς και ορθογώνιους ογκόλιθους. Η φροντίδα του Πύρρου για την πασσαρώνα είναι εκ των πραγμάτων αυτονόητη , όχι μόνο στα πλαίσια της ευρύτερης αμυντικής του πολιτικής αλλά και επειδή πρόκειται για το κέντρο των γενεαλογικών παραδόσεων των Μολοσσών και την έδρα της εξουσίας όπου παρέμεινε ο βασιλιάς και οι άρχοντες. Ο Πύρρος εκτός από βασιλιάς των Μολοσσών και αρχηγός του στρατού, ήταν και θρησκευτικός άρχοντας του λαού. Ο Πύρρος δε δίστασε τελικά να μεταφέρει την πρωτεύουσα του κράτους του από την Πασσαρώνα στην Αμβρακία (τη σημερινή Άρτα), για να εξυπηρετήσει το πολιτικό και ιδεολογικό του πρόγραμμα και για να διατηρήσει την ισχυρή του θέση μεταξύ των βασιλέων. Η ακρόπολη σύμφωνα με τις γραπτές πηγές ( Λίβιος, Πολύβιος, Πλούταρχος, Πύρρος , Αιμίλιος Παύλος) και τα ανασκαφικά δεδομένα καταστράφηκε το 167 π.Χ. από τα ρωμαϊκά στρατεύματα του Αιμίλιου Παύλου. Στην Πασσαρώνα επίσης ,σύμφωνα με μαρτυρία του Λίβιου ,στρατοπέδευσαν τα στρατεύματα του Ανικίου μετά την κατάκτηση της Ηπείρου από τους Ρωμαίους. Η  Πασσαρών αποτέλεσε την έδρα του βασιλικού οίκου των Αιακίδων και ήταν το κέντρο των Μολοσσών ως τις αρχές του 3^ου αι. π.Χ. Στην Πασσαρώνα πρέπει να κατάφυγε το 465 π.Χ ο Θεμιστοκλής, αναζητώντας καταφύγιο στον Μολοσσό βασιλιά Άδμητο για να μεταβεί στην συνέχεια στις Μακεδονικές ακτές και την Ασία. Επίσης είναι πιθανό στην Πασσαρώνα να δίδαξε ο Ευριπίδης την <<Ανδρομάχη>> κατά την πρώτη δεκαετία του Πελοποννησιακού πολέμου.

 Τουρκοκρατία

          Το Γαρδίκι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν οικισμός του Δήμου των Ιωαννιτών. Αργότερα έγινε συνοικισμός της Ζωοδόχου και από το 1920 περίπου είναι ξεχωριστή κοινότητα , για να ξεχωρίζει από το Γαρδικόπουλο, χωριό της ίδιας περιοχής, όπως  λέγεται, το Γαρδίκι είναι το μοναδικό χωριό ,το οποίο κράτησε την ονομασία του μέχρι σήμερα . Το Γαρδίκι, όπως όλα τα χωριά μας, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ήταν κτήμα των Τούρκων. Οι κάτοικοι αναφέρουν ότι ο Αλή Πασάς είχε στο χωριό μεγάλη έκταση με δικά του αμπέλια που τα καλλιεργούσαν υποχρεωτικά οι χωριανοί και του παρέδιδαν τα σταφύλια .Επίσης ο Αλή-Πασάς είχε ορίσει σε κάθε χωριό έναν Τούρκο διοικητή. Στο Γαρδίκι είχε ορίσει διοικητή τον Θανάση Βάγια. Ο Θανάσης Βάγιας ,όπως λένε οι παλαιότεροι, για άγνωστους λόγους είχε σφάξει 800 κατοίκους. Η περιοχή στην οποία σφάχτηκαν οι χωριανοί ήταν ένας λάκκος ο οποίος από τότε πήρε το όνομα ως ‘’Λάκκος του Βάγια’’.   

         Επίσης το χωριό συνδέεται πολύ με την πολιορκία των Ιωαννίνων. Στο Καστρί είχαν μεγάλα κανόνια οι Τούρκοι. Στο ναό του Προφήτη Ηλία υπήρχε το τουρκικό νοσοκομείο, στους πρόποδες του λόφου υπάρχει ένα μοναστήρι, το μοναστήρι της Παναγιάς, στο οποίο βρίσκεται το κρυφό σχολειό. Το μοναστήρι μαζί με το κρυφό σχολειό συντηρούνται ακόμα και σήμερα.

Στην θέση εικονίσματα βρίσκεται ο Ιερός Ναός Αγίας Τριάδας. Πρόκειται για μονόχωρη βασιλική με νάρθηκα , ημικυκλική αψίδα ανατολικά και χαγιάτι νότια και δυτική πλευρά.

          Ο ναός σύμφωνα με την  επιγραφή είναι αφιερωμένος στην Παναγία. Εσωτερικά φέρει τοιχογραφίες του 1767, οι οποίες διαρθρώνονται σε τέσσερεις ζώνες . Τοιχογραφημένη είναι επίσης και η ανατολική πλευρά του νάρθηκα με την παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας που χρονολογείται τον 19^ο αιώνα. Έχει χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο που περικλείει. Στην εκκλησία έχουν  εκτεταμένες εργασίες συντήρησης καθώς επίσης και στον περίβολο. Εσωτερικά του περιβόλου έχει κτιστεί κτίριο ( κατά τις περιγραφές των γερόντων του χωριού) πάνω από το υπόγειο , το οποίο πρέπει να λειτουργούσε ως κρυφό σχολειό κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας. Η εκκλησία γιορτάζει    του Αγίου Πνεύματος όπου γίνεται το πανηγύρι του χωριού . Στον προαύλιο χώρο  υπάρχουν υπεραιωνόβιοι δρυς. Ο εξωτερικός χώρος είναι καλυμμένος με πυκνό δάσος από δρυς και πουρνάρια, όμως κατά την τουρκοκρατία η περιοχή ήταν αμπέλια. Ο χώρος επίσης έχει διαμορφωθεί με πλακοστρώσεις καθώς αποτελεί και την είσοδο στον αρχαιολογικό χώρο της αρχαίας Πασσαρώνος, και συγκεκριμένα   στην ακρόπολη, στον λόφο Καστρί.