Ζίτσα

Κατά τους ιστορικούς χρόνους των Μολοσσών, υπήρχε ως όργανο Συμβουλευτικό των Βασιλέων «το Ηπειρωτικόν Κοινόν», που λειτουργούσε ως ετήσια Γενική Συνέλευση αρχόντων και αρχομένων. Αργότερα, στα χρόνια του βασιλιά Νεοπτόλεμου, γιου του Αλέξανδρου Α’, αδελφού της Ολυμπιάδας, φαίνεται να πήρε τη μορφή πραγματικής ομοσπονδίας των Ηπειρωτικών Φυλών. Η Ομοσπονδία των Ηπειρωτών γεννήθηκε και ανδρώθηκε στην Πασσαρώνα. Έπειτα, ο χώρος όπου γίνονταν οι Συνελεύσεις ήταν το ιερό του Αρείου ∆ία. Στην αρχή ήταν διοικητικό όργανο των Μολοσσών και ονομάζονταν «Κοινό των Μολοσσών». Ύστερα, όταν οι Μολοσσοί υπέταξαν τους Θεσπρωτούς και τους Χάονες, τους υποχρέωσαν να μπουν στη Συμμαχία και να μετέχουν με εκπροσώπους τους στο «Κοινόν». Αργότερα, τα άλλα φύλα επέτυχαν να πάρουν ισότιμη θέση στη ∆ιοίκηση και το «Κοινόν των Μολοσσών» ονομάστηκε «Συμπολιτεία», ενώ ο βασιλιάς των Μολοσσών, Βασιλιάς των Ηπειρωτών. Μετά το θάνατο του Πύρρου το 272 π.Χ. και την άνοδο στο θρόνο μελών της οικογενείας του, ο λαός επαναστατεί και καταργεί τη βασιλεία. Το 232 π.Χ. καταλύεται οριστικά η μοναρχία στην Ήπειρο και ανακηρύσσεται ∆ημοκρατία σε τραγικά δύσκολες στιγμές, όταν τοπικοί τύραννοι, αρπακτικοί μισθοφόροι και οι Ιλλύριοι από τα βόρεια σύνορα λεηλατούν την χώρα. Παρόλα αυτά οι τρεις λαοί: Μολοσσοί, Θεσπρωτοί και Χάονες, ιδρύουν την «Ηπειρωτική Συμπολιτεία», ψηφίζουν τον πρώτο καταστατικό χάρτη, κόβουν νέο νόμισμα με την επιγραφή «Απειρωτάν» και διατηρούν ως κέντρο συνελεύσεων την Πασσαρώνα. Η δημοκρατία κυβερνιέται από τρεις στρατηγούς, έναν από κάθε λαό και, επιπλέον, από έναν ίππαρχο. Τη νομοθετική εξουσία έχει ο λαός με τη συνέλευση του «Κοινού των Ηπειρωτών», που αποφασίζει για πόλεμο, ειρήνη, συμμαχίες, δίκες για συνωμοσία και άλλα ζητήματα. Αργότερα, όταν άρχισαν οι Ρωμαϊκές επεμβάσεις στην Ήπειρο, κυριαρχούν οι Θεσπρωτοί και οι Χάονες και μεταφέρουν την έδρα της δημοκρατίας στη Φοινίκη, πόλη Θεσπρωτική. Το 205 π.Χ., κλείστηκε στη Φοινίκη συνθήκη μη επιθέσεως μεταξύ Ηπείρου και Ρώμης, αλλά ακολούθησαν δολοπλοκίες και πόλεμοι μέχρις ότου διαλύθηκε η Συμμαχία των Ηπειρωτών. Ένας αληθινός εμφύλιος πόλεμος ξέσπασε μεταξύ των φιλομακεδόνων (Μολοσσοί και το μεγαλύτερο μέρος των Θεσπρωτών) και φιλορωμαίων (Χάονες). Το 168 π.Χ., οι Μακεδόνες νικήθηκαν στην Πύδνα και το 167 π.Χ., επιστρέφοντας ο Ρωμαϊκός στρατός υπό τον Αιμίλιο Παύλο λεηλάτησε και κατέστρεψε εβδομήντα (70) πόλεις των Μολοσσών και Θεσπρωτών, ενώ πήρε 150.000 αιχμαλώτους ως δούλους. Εκδικήθηκε με αυτό τον τρόπο την εισβολή του Πύρρου στην Ιταλία

Κατά την εισβολή των Ρωμαϊκών λεγεώνων στην Ήπειρο (167 π.Χ.) η Πασσαρώνα, επειδή αντέταξε πεισματική άμυνα, καταστράφηκε ολοκληρωτικά. Γενικά, η Ήπειρος γνώρισε πρωτοφανή καταστροφή σε σχέση με άλλα ελληνικά κράτη από τους Ρωμαίους. Η ερήμωση βέβαια δεν ήταν ομοιόμορφη. Η Χαονία δε γνώρισε τις καταστροφές που έπληξαν τις χώρες των Μολοσσών, των Θεσπρωτών και των Κασωπαίων. Ακόμα όμως και περιοχές που δεν επλήγησαν τόσο το 167 π.Χ., είδαν τους πληθυσμούς τους να αποδεκατίζονται με τις δολοφονίες και τις προγραφές. Στις φιλολογικές πηγές δεν αναφέρεται η κατεστραμμένη αυτή χώρα ως την εποχή του Οκταβιανού Αυγούστου (όπου το 31 π.Χ. μετά τη νίκη του στο Άκτιο εναντίον του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας, συγκέντρωσε όλο τον πληθυσμό των κατεστραμμένων πόλεων στη Νικόπολη, την καινούρια πόλη που έκτισε σε ανάμνηση της νίκης του), παρά μόνο με την ευκαιρία κάποιων καινούριων συμφορών που της επιφυλάχτηκαν.