Σε σχέση με το πολιτιστικό και ιστορικό περιβάλλον μπορούμε να αναφερθούμε ιδιαίτερα για την ενότητα των κοινοτήτων γύρω από το χωριό Γραμμένο, δέκα περίπου τον αριθμό, που έχουν κοινά πολιτιστικά στοιχεία και ονομάζονται Γραμμενοχώρια.

Σε αυτά εκτός των οικισμών Ζωοδόχου, Αναργύρων, Λοφίσκου, Πετραλώνων, Περάτη, Βαγενιτίου, Πολυλόφου, Λύγγου και Λυκοστάνης περιλαμβάνονται και το Ασβεστοχώρι, η Κόντσικα και τα Μάρμαρα.

Ο κ. Κρυστάλλης ανεβάζει σε 20 τα Γραμμενοχώρια, μεταξύ αυτών την Κωστάνιανη, τη Ψήνα, τη Δραγοψά και την Αραχωβίτσα.

Τα πρώτα ιστορικά ίχνη στην υπό µελέτη περιοχή προέρχονται από την Νεολιθική περίοδο, τότε που τα στοιχεία του Νεολιθικού πολιτισµού στην Ήπειρο είναι ελάχιστα, κυρίως λόγω των έντονων κλιµατολογικών µεταβολών και πληθυσµιακών µετακινήσεων εκείνης της περιόδου. Οι νεολιθικοί κάτοικοι της Ηπείρου εκτός από τα σπήλαια αναπτύχθηκαν και κατοίκησαν στις παρυφές λιµνών και πεδιάδων, όπως έγινε και στην περιοχή που σήµερα βρίσκεται η Ασφάκα και το Πετσάλι, έχοντας ως κύριες ασχολίες την γεωργία, την κτηνοτροφία, την αλιεία και το κυνήγι.

Οι Μολοσσοί είναι η μόνη ηπειρωτική φυλή που έχει και συντηρεί γενεαλογικές παραδόσεις από τους ελληνικούς μυθικούς χρόνους, ιδιαίτερα της ομηρικής Ελλάδας. Η φυλή των Μολοσσών, όπως και πολλά άλλα γένη αρχαίων ελληνικών πόλεων, πίστευαν ότι κατάγονται από την γενεά του Αιακού και ήθελαν να αποκαλούνται Αιακίδες. Ο Αιακός, κατά τη μυθολογία, γεννήθηκε από την ένωση του Δία με την Αίγινα, που ήταν μία από τις 20 θυγατέρες του Ασωπού ποταμού.

Σύμφωνα με την 8^η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων τα μνημεία που έχουν καταγραφεί και υπάγονται στην αρμοδιότητα της υπηρεσίας είναι τα εξής:

Σύμφωνα με την 8η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων τα μνημεία που έχουν καταγραφεί και υπάγονται στην αρμοδιότητα της υπηρεσίας είναι τα εξής:

Σύµφωνα µε την 8η Εφορία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Νομού lωαννίνων στη Δημοτική Ενότητα Εκάλης έχουν καταγραφεί τα ακόλουθα κηρυγµένα µνηµεία: